(Bu yazı GENÇ İVEK SAĞLIK BİLİM VE TEKNOLOJİLERİ DERGİSİ’nin 8. sayısında yayımlanmıştır.)
ECZ. AYGÜN GÜRGÖZE
Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi
Eczacılık Fakültesi
Ne zaman bilimsel bir gerçekliği öğrensem, araştırsam zihnimin sınırları zorlanmış gibi hissederim, sanki mucize gibi gelir her şey. Bilimin sayısız mucizeleri var elbette fakat çoğumuzun tam olarak farkında olmadığı öylesine güzel bir mucize daha aşılanmış ki insanlığa; yüzlerce çocuk, binlerce insan ölümün pençesinden kurtarılmış. Bedenlerinde belkide en acı dolu günlerinin izlerini taşımaya mahkum olan binlerce insanın kaderi değiştirilmiş. Sandığımız kadar uzakta değil bu mucize. Hatta şu son günlerde o kadar aşinayız ki onun adını duymaya. Özellikle 2020 yılında yaşadığımız Covid-19 vakasının ardından belki yüzyıllar sonra gelecek nesil bir kez daha hayranlıkla bakacak bu mucizeye ve hem onun hem de bilimin kıymeti derinden bilinir olacak. Peki, ne mi bu mucize?
Adını Çiçek Koydum
Geçmişi M.Ö. 429 yılına dayanan ve yüzyıllar boyunca başta çocuklar olmak üzere tüm dünyada sancılı bir süreç geçirilmesine neden olan; çiçek… Adı çiçek ama kendisi bir o kadar korkutucu ve yıpratıcı. Çiçek, tarihte en geniş yayılımla en çok ölüme neden olan bulaşıcı bir hastalık. Bilimsel olarak günümüz gelişmişliğinin olmadığı dönemlerde Antik Yunanlı tarihçi Thucydides M.Ö. 429 yılında çiçek hastalığından söz eder ve fark ettiği şey sadece çiçek hastalığını geçirenlerin bir daha hastalığı geçirmediğidir. Bu, aslında immünite ilgili ilk düşüncelerden biridir. Fakat henüz, milyonlarca kişinin hayatını kurtaran o mucizeden yani AŞI kavramından söz edilmemektedir
Kısaca hastalığın sürecinden bahsedecek olursak, Çiçek (Smallpox), orthopoxvirus ailesinden variola virüsünün neden olduğu bulaşıcı bir hastalıktır. Ateş, baş ağrısı, sırt ağrısı, karın ağrısı ve bazen de kusma gibi belirtilerin görüldüğü bir dönemden sonra yüzden başlayıp tüm vücuda yayılan kabarık ve iltihaplı sivilce benzeri döküntüler görülür. Döküntüler kabuklanır ve bir süre sonra kabuklar dökülmeye başlar. Hastanın bedenindeki, yüzündeki cerahat dolu kabarcıklar kabuklanıp dökülse dahi ciltte skarlar kalır. Hastalık etkeni yaraların içinde bulunduğu için hastanın eşyalarıyla, hastaya yaklaşmakla, sinekler ve virüslü havanın solunmasıyla bulaşır.
Gelelim mucize dediğimiz noktaya. Aşı kullanımına dair ilk yazılı kayıtlar Çinlilerin 15. Yüzyılda variolasyon denen bir teknikle çiçek aşısı kullandıklarına dairdir ve Doktor Zhang Lu’nun 1695 yılında yazdığı kitapta rastlanmaktadır. Bu yöntem hasta kişinin döküntülerindeki cerahate bulaştırılan pamuk parçasının sağlam çocuğun burnuna uygulanması veya hasta kişinin kıyafetlerinin giyilmesi şeklindedir. O dönemin aşısı olarak adlandırabileceğimiz variolasyonun mortalitesi %2 iken hastalığın mortalitesinin %20-30 olduğu görülmüştür ve Çin’den Orta Asya’ya yayılan bu teknik buradan Kafkaslara geçmiştir. Türkler Çinlilerden öğrendikleri bu yöntemi göç ettikleri bölgelere taşımışlardır. Hatta dönemin tutucu İngiliz hekimleri bu yöntemi önemsememişlerse de İngiltere’nin Osmanlı İmparatorluğu Büyükelçisinin eşi Lady Mary Wortley Montagu olayı İstanbul’da gözledikten sonra oğlunu ve kızını İngiliz hekimlerinin önünde bu şekilde aşılatmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nda görülen bu başarılı uygulama sonrası variolasyon İngiltere’de yayılmaya başlamıştır. Daha sonra Avrupa ve Amerika’da da uygulanmaya başlanmıştır. Jenner’in çiçek aşısını bulmasına dek bu, bilinen tek aşı uygulamasıdır ve pek çok kişiye uygulanmıştır. Jenner ise ineklerde görülen ve insandakinin daha hafif bir formu olan inek çiçeği lezyonundan aldığı materyalle ilk aşısını 1796’da 7 yaşındaki bir çocuğa yapmıştır. Çocukta sadece hafif ateş ve kırgınlık oluşmuş, hastalığın tüm evreleri gelişmemiştir. Jenner, daha sonra çocuğa aktif çiçek örneği enjekte ettiğinde çocuğun hastalanmadığını ve çiçek hastalığına karşı bağışık olduğunu ve dolayısıyla “İlk aşı olan çiçek aşısı”nı bulmuştur. Milyonlarca insanın ölümüne neden olan hastalığın mucizesi… Düzenlenen çeşitli küresel kampanyalar sonrası çiçek hastalığı, bulunan bu çiçek aşısı sayesinde tüm dünyada yok edilmiş ve bu olay büyük bir halk sağlığı başarısı olarak tarihe geçmiştir.
Bu toprakların mucizeleri
Tarihe geçen İLK AŞI Çiçek aşısı, tarihte KÖKÜ KAZINAN İLK HASTALIK ise çiçek hastalığı oldu ve milyonlarca insanın hayatını kurtardı. Hastalığı atlatmayı başaran kişileri de bedenlerinin her noktasında taşımak zorunda kaldıkları yara izlerinden kurtardı. Çiçek aşısının bulunmasının akabinde Osmanlı İmparatorluğu döneminde, Jenner tipi aşı üretimiyle ilk kez 1811’de Şanizade Ataullah Efendi ilgilenmiş ve 1880’de aşı üreten ilk özel laboratuvar kurulmuştur. Daha sonra kurulan Refik Saydam Merkez Hıfzıssıhha Enstitüsü Viroloji Şubesinde 10.5 milyondan çok kişi ülkemizde üretilen aşıyla bağışıklık kazanmıştır. Aşı geliştirme girişimleri sadece bununla da kalmadı, çiçek aşının hemen ardından birçok hastalığın aşıları peş peşe gelmeye başladı. Pasteur tarafından bulunan kuduz aşısı ile alakalı eğitimi almak üzere Osmanlı Dönemi tabipleri Pasteur Enstitüsü’nde doğrudan eğitim alarak bu topraklarda Kuduz aşısını üretmişlerdir. Dünyadaki keşfinden yalnızca 1 yıl sonra difteri serumu bu topraklarda üretilmiştir. Dr. Reşat Rıza ve Dr. Tevfik Salim tarafından insan kanından Tifüs aşısı ilk kez 1915 yılında yine bu topraklarda üretilmiştir. Ayrıca Cumhuriyet kurulduktan sonra Paris Pasteur Enstitüsü’nde eğitim almış olan Dr.Zekai Muammer Tunçman, Diyarbakır’daki Kuduz Enstitüsü’nde 1927 yılında Semple tipi kuduz aşısını üretmiş ve kuduzla ilgili çalışmaları nedeniyle kendisine Fransız Hükümeti tarafından 1959 yılında Légion d’honneur nişanı verilmiştir. Ürettiğimiz aşılar aynı zamanda dış ülkelere de ihraç edilmiştir (Tablo 1). 1990’lı yıllarda ise Refik Saydam Hıfsızsıhha Kurumu tarafından toplam 18 farklı tipte aşı Türkiye’de üretilmiştir (Tablo 2).
Geçmiş-Bugün-Gelecek
Geçmişte geliştirilen aşılar için “Peki, geçmişte dünya ülkeleri neresindeydi?” sorusu da akıllara geliyor;
- İlk aşı (çiçek aşısı) İngiliz, Kuduz aşısı Fransız, Kolera ve veba aşıları Rus, bugün BCG adıyla bildiğimiz tüberküloz (verem) aşısı Fransız , Polio (çocuk felci aşısı) Amerikalı, Tifo aşısı İngiliz, Difteri aşısı Fransız ve İngiliz, Boğmaca aşısı Danimarkalı bilim insanları tarafından bulunmuştur.
Bu ülkeler ile geçmişte bizim topraklarımızda sulanan bilim ormanları geçmiş-bugün-gelecek üçlüsünü analiz edebilmek ve dahi geleceğimizi şekillendirmemiz için önemli olacaktır. Son olarak, 2020 yılında tüm dünyayı etkisi altına alan Covid-19 pandemisi bir kez daha gösterdi ki, pandemiler insanlık var oldukça olacak olası bir senaryodur ve bilimsel bankasına yatırım yapan insanlar, ülkeler kendi ilaç ve aşılarını geliştirme, üretme yolunda gelecek nesillere mucizevi bilimsel miraslar bırakacaklardır. Eminim ki, bizler de geçmişimizi asla unutmadan ve bugünlerden de ders alarak, bu topraklarda yeşeren, buram buram bilim kokan o güzel mucizeleri daha da yükseklere taşıyacağız.
Kaynaklar
- Plotkin S. History of vaccination. PNAS, 2014;111(34):12283–12287
- Leungh AKC. “Variolation” and Vaccination in Late Imperial China, Ca 1570–1911 in History of Vaccine Development ed. Plotkin SA. Springer Science+Business Media, LLC 2011, London PP. 3-12.
- Baxby D. Edward Jenner’s Role in the Introduction of Smallpox Vaccine in History of Vaccine Development ed. Plotkin SA. Springer Science+Business Media, LLC 2011, London PP. 13-20
- Riedel S. Edward Jenner and the history of smallpox and vaccination. Bumc Proceedings 2005;18:21–25
- Tepecik Eğit. ve Araşt. Hast. Dergisi 2020;30(Ek sayı):19-26
- Jenner F. Smallpox Eradication: The Vindication of Jenner’s Prophesy in History of Vaccine Development ed. Plotkin SA. Springer Science+Business Media, LLC 2011, London PP. 27-32
- Stern AM, Markel H. The History Of Vaccines And Immunization: Familiar Patterns, New Challenges. Health Affairs, 2005;24(3):611-621.
- Yenen OŞ. Biyolojik Silah Olarak Çiçek ve Aşısı, Klinik Gelişim 18(3)-(63-88) 2005
- TTB Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi, 2003 • cilt 12 • sayı 7 • 246
- https://www.ttb.org.tr/eweb/asi_brosur/tarih.htm
- Willis NJ. Edward Jenner and the eradication of smallpox. Scott Med J 1997;42:118–121
- https://www.google.com/search?q=smallpox&safe=strict&sxsrf=ALeKk0149NxQlGCvaMg1-iOnvLOqmCh-ZQ:1614356932784&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=2ahUKEwi-rpOc_IfvAhUM8BoKHYUlAvYQ_AUoAXoECAYQAw&biw=1366&bih=568#imgrc=4ih74G0fKF3diM&imgdii=DAXAPaGL3f2xTM