(Bu yazı GENÇ İVEK SAĞLIK BİLİM VE TEKNOLOJİLERİ DERGİSİ’nin 8. sayısında yayımlanmıştır.)
MUHAMMED PAK
İstanbul Medipol Üniversitesi
Eczacılık Bölümü Lisans Öğrencisi
Kişiselleştirilmiş tıp genetik bilimindeki gelişmelere bağlı olarak hızla gelişen, hastalığı değil hastayı tedavi etmeyi amaçlayan bir yaklaşımdır. Hasta; bireysel, çevresel ve genetik farklılıklara bağlı olarak özel bir birey olarak ele alınır. Tedavi protokolü bu değişkenlere bağlı olarak optimize edilir. Dünyada kişiselleştirilmiş tıp ile birlikte sağlık sorunlarının tanı ve tedavisine olan bakış açısı değişmiştir. Geçmiş yıllarda benimsenmiş olan “önce zarar verme” ilkesi, zamanla yerini “hastalık yoktur, hasta vardır” anlayışına bırakmıştır.
Bu değişim süreci özellikle son 20 yıl içinde hızlanmıştır. Şüphesiz teknoloji geliştikçe geleneksel tıp anlayışı yerini kişiselleştirilmiş tıp anlayışına bırakacaktır.
Kişiselleştirilmiş Tıp Uygulamaları
- Genetik testler aracılığı ile çeşitli hastalıklara karşı genetik yatkınlığın analiz edilmesi,
- Hayat tarzı değişiklikleri ile hastalığa yakalanmanın önlenmesi,
- Hastalıkların moleküler seviyede erken teşhisi,
- Kişiselleştirilmiş tedavi anlayışı ile etkili tedavi,
- Tedavi sonrası aktif olarak tedavi cevabının ve hastalığın seyrinin takibi gibi avantajlara sahiptir.
Her İlaç Her Hasta İçin Etkili Olabilir mi?
Son 35 yılda genetik farklılıklara göre ilaçların eliminasyonlarının ve etkilerinin bireyler arası ve interetnik olarak değişmesi ile ilgilenen, farmakogenetik adlı bir bilim dalı ortaya çıkmıştır. Yapılan bir çalışmada belirli bir hastalığa karşı kullanılan ilaçlardan en az birinin, herhangi bir şekilde etki göstermediği hastaların oranı ifade edilmiştir. Örneğin hastaların %75’i en az bir kanser ilacına karşı istenen tedavi yanıtını oluşturamamaktadır. Çeşitli hastalıklar için bu oranlar aşağıdaki şekilde belirtilmiştir.
Göğüs Kanserinde Kişiselleştirilmiş Tıp
Göğüs kanseri hastalarının yaklaşık %30 kadarında insan epidermal büyüme faktörü reseptörü 2 (HER-2) adı verilen proteinin aşırı ekspresyonu söz konusudur. Bu durum hastaların standard tedaviye yanıt vermemesine neden olmaktadır. Araştırmacılar tarafından bu duruma HER-2 proteinin neden olduğunun öğrenilmesi, HER-2 bölgesini hedefleyen bir ilacın geliştirilmesine ön ayak oldu. 1998 yılında HER-2 pozitif hastalar için günümüzde ülkemizde de kullanılan trastuzumab etken maddesinin tedavide kullanımı Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi (FDA) tarafından onaylandı. Trastuzumabın geliştirilme süreci, farmakogenetik temel üzerinde ilaç geliştirilmesinin önemli örneklerinden birisi olarak görülmektedir.
2005 yılında yapılan bir çalışmaya göre trastuzumab ile kemoterapinin kombine edildiği tedavi protokolü, meme kanserinin tekrarlama ihtimalini %52 oranında azaltmaktadır.
Genler
Ailemizden bize miras kalan genlerimiz; boyumuz, göz rengimiz gibi fiziksel özelliklerimizin oluşmasında rol oynamanın yanında çeşitli hastalıklara yakalanma ihtimalimizi de arttırabilirler. İnsanın biyolojik yapısının daha iyi tanınmasında tarihteki önemli olaylardan birisi olarak kabul edebileceğimiz İnsan Genom Projesi (Human Genom Project), insan DNA’sında yer alan baz çiftlerini haritalandırarak insan gen yapısını anlamamızı hedeflemiştir. 1990 yılında başlanılan proje 2003 Nisan ayında tamamlanmıştır. Bu proje kişiselleştirilmiş tıp anlayışının klinikte uygulanabilmesine öncü olmuştur.
Genetik testler
Bu tarz testler adli amaçla, doktorun veya doğrudan kişinin talebi doğrultusunda birçok farklı firma tarafından genellikle tükürük örneği alınarak uygulanmaktadır. Bu testler ile birlikte kişinin vücudu hakkında çeşitli bilgilere ulaşmak mümkündür. Örneğin bir ilacın metabolizmasında kullanılan enzimlerin vücuttaki mevcut seviyeleri öğrenilerek vücudun ilaca karşı nasıl tepki vereceği anlaşılabilir. Toplumda çok sayıda insan farkında olmadan farklı hastalıklar için taşıyıcı konumdadırlar. Örneğin birey; kistik fibrozis, orak hücreli anemi ve Tay-Sachs hastalıklarına sahip olmasa dahi bu hastalığa sebep olacak genleri çocuklarına aktarabilir. Genetik testler ile bahsedilen hastalıklar için taşıyıcılık durumunu öğrenmek mümkündür. Bunun yanında genetik testler ile hastada gelecekte hangi hastalıkların görülme riskinin daha yüksek olduğunu tespit etmek mümkündür. Örneğin çeşitli kanamalara sebep olan faktör XI eksikliği tespit edilebilir. 1600-3500’de bir görülen genetik bir bozukluk olan alfa 1 antitripsin eksikliği tespit edilebilir.
Bu eksiklik ciddi şekilde karaciğer hastalığına neden olmaktadır. Genetik testlerin diğer bir kullanım amacını örneklemek gerekirse, genetik test sonucunda göğüs kanserine yakalanma riski yüksek bulunan bir kadın, normal aralıklardan daha sık bir şekilde meme kanseri muayenesi yaptırarak olası bir meme kanserini ilk evrelerinde tespit eder ve bu durum tedavi için ciddi bir avantaj sağlar. Bu sektörün yıllar içerisinde maliyetlerin ve test sürelerinin azalması ile daha çok yaygınlaşacağı ve hasta odaklı tedaviye yeni bir soluk getireceği düşünülmektedir.
KAYNAKLAR
- http://www.personalizedmedicinecoalition.org
- Spear BB, Heath-Chiozzi M, Huff J. Clinical application of pharmacogenetics. Trends Mol Med. 2001;7:201–4.
- Mitchell, E. L., & Khan, Z. (2017). Liver disease in Alpha-1 antitrypsin deficiency: current approaches and future directions. Current pathobiology reports, 5(3), 243-252.
- Personalized Medicine Coalition, “The Case for Personalized Medicine,” May 2009
Trastuzumab after adjuvant chemotherapy in her2-positive breast cancer. N Eng J Med 2005; 353:1659-72; Romond EH, Perez EA, Bryant J, et al.
Trastuzumab plus adjuvant chemotherapy for operable HER2-positive breast cancer. N Eng J Med 2005; 353:1673-84. - Tekpınar, L., Erdem, R. (2019). Kişiselleştirilmiş Tıp ve Genom Araştırmalarının Sağlık Çıktıları Bağlamında Değerlendirilmesi. Hacettepe Sağlık İdaresi Dergisi, 22(4): 843-862.
- Issa, A. M. (2007). Personalized medicine and the practice of medicine in the 21st century. McGill Journal of Medicine: MJM, 10(1), 53.
- https://www.genengnews.com/insights/a-role-for-storytelling-in-improving-consumer-understanding-of-genetic-testing/