Dr. Mahmut TOKAÇ
İngilizcede ilaç anlamına kullanılan bazı kelimeler vardır: Drug, pharmaceutic ve medicine. “Drug”, Amerika Gıda ve İlaç Ajansı’nın (FDA-Food and Drug Administiration) adında olduğu gibi bir yandan ilaç anlamına gelirken özellikle Avrupa’da daha yaygın olarak “uyuşturucu” anlamına kullanılmaktadır. “Pharmaceutic” ve “medicine” ise sadece yaygın olarak bilinen ilaç için kullanılan tanımlardır. Günümüzde ise ilaç sadece yaygın anlamda bilinen şekliyle değil, “bir hastalığı tedavi etmek ve/veya önlemek, bir teşhis yapmak veya bir fizyolojik fonksiyonu düzeltmek, düzenlemek veya değiştirmek amacıyla, insana uygulanan doğal ve/veya sentetik kaynaklı etkin madde veya maddeler kombinasyonu” şeklinde bilimsel olarak tanımlanmaktadır. Bu tanımın içine yaygın olarak kullanılan ve “farmasötik müstahzar” olarak da bilinen ilaçların yanında geleneksel bitkisel ilaçlar, homeopatikler, radyofarmasötikler, kan ürünleri, biyoteknolojik ürünler, aşılar ve diğer immünolojik ürünler gibi başka ürünler de yer almaktadır. Bu itibarla “pharmaceutic” veya “medicine” terimleri de bu tanımı yeterince karşılamamaktadır. AB’de bu tanımı karşılamak üzere “Human Medicinal Product” terimi kullanılmaktadır.
Mevzuatımızın Avrupa Birliğine uyumu gündeme geldiğinde AB’nin ilaçlarla ilgili 2001/83 EC sayılı direktifinin tercümesi ile işe başlanıldı. Bu direktifin başlığı “Medicinal Product for Human Use” idi ve direktifte insanlarda kullanılan ilaçlar için “Human Medicinal Product” terimi kullanılmaktaydı. Bu terim dilimize “Beşeri Tıbbi Ürün” olarak çevrilmiş ve bu şekilde kullanılagelmekteydi.
“Beşeri Tıbbi Ürün” şeklinde yapılmış olan çevirinin doğru olup olmadığını irdeleyebilmek için “human medicinal product” teriminin etimolojisine bir göz atalım:
“Medicine” bir yandan tıp ilmi ve hekimlik anlamına gelirken diğer yandan ilaç, derman, deva, ot, ecza anlamlarına da gelmektedir. “Medicinal” ise ilaç gibi kullanılabilir, şifalı anlamındadır. Tıbbi yani hekimliğe ait anlamında İngilizcede kullanılan kelime “medical”dir. “Tıbbi ürün”ün tam karşılığı ise “medical product”dır. “Medicinal product” “ilaç gibi kullanılabilen ürün” anlamına gelmektedir.
• Medicine : İlaç, tıp, hekimlik, tıbbi, derman, deva, ot, ecza
• Medicinal : İlaç gibi kullanılabilir, şifalı
• Medicinal product : İlaç gibi kullanılabilen ürün
• Medical : Hekimliğe ait, tıbbi
• Medical product : Tıbbi ürün
Şekil 1: Medicinal Product teriminin etimolojisi
Dilimizde medicinal’i tam olarak karşılayacak bir kelime ne yazık ki yoktur. Daha önce “farmasötik” ve “farmasötikal” şeklinde doğrudan okunduğu şekliyle dilimize aldığımız kelimelere karşılık “medisinal” diye bir kelime de dilimize geçmemişti. Arapça olan ilaç kelimesine Türkçe bir ek ile “ilaçsal” ya da Farsça bir ek ile “ilaçvârî” gibi bir kelime türetilmiş olsa idi belki bu kelimelerden biri ile karşılığı bulunabilirdi. Maalesef bu kelimeler dağarcığımızda olmadığından “medicinal”ı tek kelime ile karşılamamız mümkün değildir. “İlaç gibi” ifadesi ise dilimizde “çok lüzumlu, hayatî şey” anlamına geldiğinden “medicinal” karşılığı olarak kullanılamaz. “İlaç gibi kullanılan” şeklinde üç kelime ile ifade edilmesi de kullanımını zor hale getirmektedir.
Aslında İngilizcede “tıp” veya “tıbbi” kelimelerinin karşılığı olarak “medicine” kullanılırken, ilaca karşılık kullanılan “medicine” genellikle çoğul halde “medicines” olarak kullanılmaktadır. Son zamanlarda Sağlık Bakanlığınca yayımlanan mevzuatta ve Türkçe metinlerde “human medicinal product”ın karşılığı “beşeri ilaç” veya çoğul olarak “beşeri ilaçlar” şeklinde kullanılmaktadır. Bunun bir örneği 2004 yılında yayımlanmış olan “Beşeri Tıbbi Ürünlerin Fiyatlandırılmasına Dair Karar”ın yerine ikame edilmek üzere 2007 yılında yayımlanan “Beşeri İlaçların Fiyatlandırılmasına Dair Karar” ile ortaya konulmuştur. (Daha önce adında “Beşeri Tıbbi Ürün” ifadesi bulunan mevzuatın bir kısmında değişiklik yapılması yönünde yayımlanan mevzuatta, ilgili mevzuatın orijinal isminin kullanılması zorunluluğu dolayısıyla halen “Beşeri Tıbbi Ürün” ifadesi kullanılmaktadır.)
* Sağlık Bakanlığı İlaç ve Eczacılık Genel Müdürü