Dr. Mahmut TOKAÇ
Bazı hastalıklar vardır ki birçok sanat eserine esin kaynağı olmuştur. Sanatta en yoğun kullanılan hastalıklardan biri de veremdir. Roman, hikâye, şiir, şarkı, türkü, tiyatro ve sinemada veremle sıkça karşılaşıyoruz. O dönemleri yaşamamış genç kuşaklar için belki tuhaf bile gelecektir ama bir zamanlar verem romantizmle özdeşti. Sanatçılar adeta kendilerini vereme yakalanma ve ölme zorunluluğu altında hissediyorlardı. Sanatçılar, yazarlar, ressamlar romantizm uğruna zayıflayarak, kan kusarak, zorla nefes almaya çalışarak ölüme gitmeyi bir moda olarak görmekteydiler.
Verem ve romantizm ilişkisinin kökeni, antik çağa uzanan bir fikir olan dört sıvı teorisine dayanır. Hipokrat’tan başlayıp Galen’le devam eden, neredeyse bin yıl kabul gören teorideki dört sıvıdan biri olan “kara safra” melankolik insana aitti ve melankoli, sanatçı hastalığıydı. Dolayısıyla veremli yani melankolik karakter; duyarlı, yaratıcı ve naif olmak durumundaydı.
Sanatçıların bir kısmı kendisi vereme yakalanmış, bir kısmı ise sevdiklerini vereme kurban vermişlerdir. Bu durum onların sanatına da yansımıştır. Bunun en ilginç örneklerinden biri, İngiliz şair John Keats’dir. Hem sevdiklerini veremden kaybetmiş, hem de kendisi veremden ölmüştür. Veremin tesiri şiirlerine yansıdığı gibi, aşkı ve hastalığı bir filme de konu olmuştur.
John Keats (31 Ekim 1795– 23 Şubat 1821) 14 yaşındayken annesini veremden kaybetti. Kendisi de vereme yakalandı. Sanatının zirvesindeyken birden içine kapanık ve karamsar bir kişiliğe büründü. 1818’de ise kendisine bakan kardeşi Tom’u da veremden kaybetti. Hastalığı arttı, parasal sorunlar yaşamaya başladı ve parasızlık yüzünden ne tedavi görebildi ne de evlenebildi. 3 Şubat 1820’de ilk kez kan kustu ve zamanla veremi ölümcül bir noktaya geldi. 23 Şubat 1821’de henüz 25 yaşındayken öldü. Ömrünün sonlarına doğru, daha çok ölüm temalı şiirler yazdı. En meşhur şiirlerinden Ode To A Nightingale’in bir bölümünde şöyle demektedir:
Karanlıkta kulak kabarttım; yıllar yılı,
Yarı yarıya aşığım gamsız ölüme.
Ölçülü biçili kafiyelerle ona hitap ederim tatlı tatlı,
Sessiz nefesimi alıp havaya karıştırsın diye.
Şimdi ölmek sanki her zamankinden daha yerinde,
Gece yarısı son bulmak acıdan ırak,
Sen ruhunu dışarıya saçarken bir umut
Böyle coşku içinde!
İstediğin şarkıyı söyle, nafile bendeki bu iki kulak
Senin dokunaklı ağıtına olur tabut.
Keats, Kara Dumanlar Kaplamışsa Düzlüklerimizi başlıklı şiirini ise şöyle bitirir:
Tatlı Sappho’nun yanakları,
Bir uyuyan bebeğin nefesi,
Yavaşça dökülür saatin içinden
Kum, bir orman deresi ve
Bir şairin son nefesi.
Yine bir başka şiirinde de; “Gençlik solar, hayalet gibi zayıflar ve ölür” der.
Birçok şiirini adadığı Fanny Brawne’a olan şiirsel aşkı; ödüllü yönetmen Jane Champion tarafından senaryolaştırılarak yine Fanny için yazdığı Bright Star (Parlak Yıldız) şiiri ile aynı adla filme konu edildi. Filmin sonunda Keats’in ölüm haberini alan Fanny’nin alacakaranlık ayazında yürürken dudaklarından Keats’in Bright Star şiirinin dizeleri dökülür.
Parlak yıldız, olabilsem
Senin kadar sabit bir ışık
Yalnız kalmadan gecenin
Tepesinde asılı ve görkemli
Seyretsem ebedi gözkapaklarım aralık
Doğanın sabırlı, uykusuz münzevisi misali,
Akan suları rahipler gibi
Vazife başında arıtırken insan kıyılarını
çepeçevre…
Ya da baksam kardan maskeye dağlarda…
Ve fundalıklarda yumuşacık düşen birdenbire…
Yok, ama kalsam yine sabit, yine değişmez
Güzel sevgilimin tomurcuklanmış göğsüne yaslanmışken…
Hissetsem ebediyen inip kalkışını nefes nefes…
Tatlı bir huzursuzluk içinde uyanık ebediyen.
Hep, hep duyayım o usulca aldığı nefesi biteviye
Ve ebediyen yaşayayım ya da bayılayım ölesiye…
Keats gibi birçok sanatçı vereme yakalanmış ya da yakınları veremden ölmüştür.
Jane Eyre’in yazarı, Charlotte Brontë, iki kardeşini de vereme kurban verdikten sonra 1855’de kendisi de veremden öldü. Fransız yazar ve filozof Albert Camus (1913 – 1960) ciddi verem atakları nedeniyle Cezayir Üniversitesi’ni terk etmek zorunda kaldı. Ancak veremden değil bir trafik kazasında öldü. Kendisi de bir doktor olan ve veremden ölen Anton Pavlovich Çehov (1860-1904), genç yaşta yakalandığı ölümcül hastalığın da etkisiyle bütün öykülerini üstü kapalı da olsa kötümser bir bakış ile yazdı. Moskova Tıp Fakültesi’nde 1884’te tıp eğitimini tamamladığı yıl doktorluğa başladıysa da, lise ve üniversite yılları boyunca yazdığı hikâyeleriyle kabul gördüğü edebiyat dünyasını tercih etti. Aynı yıllarda onu ölüme götürecek vereme de yakalanmıştı…
Fransız yazar Moliere, oğlunun ölümünden sorumlu tuttuğu hekimlerden, onların bilgisizliği ve ukalalıklarını hicveden beş oyun yazdı. 1673’te yazdığı Hastalık Hastası isimli oyunun dördüncü temsilinde birden kan kusmaya başladı ve birkaç saat içinde veremden öldü.
Honoré de Balzac, Maksim Gorki, Voltaire, Jean-Jacques Rousseau, John Ruskin, Guy de Maupassant, George Orwell ve Jorge Luis Borges ile besteciler Frédéric Chopin, Niccolo Paganini ve Felix Mendelsshon diğer veremli sanatçılardandır. Cahit Sıtkı Tarancı, Peyami Safa, Ömer Bedrettin Uşaklı, Rıfat Ilgaz, Mahmut Yesari, Aclan Sayılgan, Memet Fuat, Muzaffer Tayyip Uslu ve Rüstü Onur ise Türk Edebiyatında hayatının bir döneminde vereme yakalanmış sanatçılarımızdandırlar ve bazıları vereme yenilmiştir.
Bir insanın verem olduğunu öğrenmesinin, yüzüne karşı ölüm hükmünün okunmasıyla bir tutulduğu günlerde; veremli kişilerin yakalandıkları hastalığın kendilerinden hatta öldükten sonra bile çocuklarından saklanması çok yaygındı. Ünlü yazar Franz Kafka, kaldığı senatoryumda veremden ölmeden iki ay önce Nisan 1924’de şöyle yazmıştı: “Sohbet ederken hiçbir şey öğrendiğim yok, çünkü verem üstüne konuşurken herkeste bir çekingenlik, kaçamak davranışlar ve donuk bakışlar ortaya çıkmakta.”
Sanatı veremden etkilenenler
Ressam Ferdinand Hodler’in (1853-1918) babası ve 2 kardeşi veremden hayatını kaybetti. Hodler’in annesi, ikinci evliliğini bir ressam yaptı ama annesi de Hodler 14 yaşındayken verem sebebiyle vefat etti. Annesinin ikinci eşi dolayısıyla ressamlığa adım attı. Sevdiği kadını ise kanserden kaybetti. Resimlerinde verem ve diğer hastalıkların etkisi görüldü. Edvard Munch, 1868 yılında beş yaşındayken annesini, 1877’de ise ablasını verem nedeniyle kaybetti. Munch’u bu iki ölüm çok etkiledi ve resim tekniğine etki yaptı. Modeli Elizabeth Siddal ile İtalyan asıllı İngiliz ressam Dante Gabriel Rossetti (1828-1882) tanıştığında Siddal veremdi. 1860’ta evlendiler ama Siddal’ın hastalığı arttı, acısını dindirmek için içtiği afyon alkol karışımından öldü. Kocasının değil arkadaşları Millias’ın yaptığı Ophelia resmi ile bilinir. Alice Neel, 1940’larda yaptığı T.B. Harlem tablosunda; sevgilisi Jose Santiago’nun iki yıl önce Porto Rico’dan New York’un İspanyol Harlem semtine taşınan 24 yaşındaki kardeşi Carlos Negron’un o yıllarda yapıldığı şekliyle göğüs kafesinin açılarak vereminin tedavi edildiği anı resmetmiştir.
James Tissot, 1836 yılında doğduğu Fransa’dan 1871 yılında Londra’ya gelir. Burada Isaac Newton’un eski eşi Kathleen Newton ile tanışır. Tissot’un büyük aşkı olmakla birlikte resimlerinde çok fazla yer verdiği, güzel bir model olan Kathleen, akciğer veremine yakalanmış ve 28 yaşında yaşamını yitirmiştir. Bu kayıp Tissot’u derinden etkiler, yeniden Paris’e dönmesine sebep olur. Bundan böyle ölümüne dek geçen 17 yılı çok dindar biri olarak yaşamış ve resimlerinde yalnızca dini figürlere yer vermiştir. Bestekâr Hacı Arif Bey, karısı Zülf-i Nigâr hanımın vereme yakalanıp sararıp solması ve günden güne erimesi üzerine güftesi Namık Kemal’e ait olan Segâh makamındaki meşhur şarkısını bestelemiştir.
Olmaz ilaç sine-i sâd pâreme
Çâre bulunmaz bilirim, yâreme
Baksa tabîbân-ı cihan, çareme
Çâre bulunmaz bilirim, yâreme
Zülf-i Nigâr hanımın veremden vefatı üzerine yaşadığı acı ile Recaizade Mahmut Ekrem’in mersiye olarak yazdığı şiiri Saba makamında bestelemiştir.
Nigâh-ı mestine canlar dayanmaz
Uyanmaz uykudan canan, uyanmaz
Bu naz u işveden asla usanmaz
Sabah olduğuna guya, inanmaz
Uyanmaz uykudan canan, uyanmaz
Şair Abdülhak Hâmid Tarhan’ın eşi Fatma Hanım veremdir ve hastalık üçüncü devresindedir. Hindistan’dan deniz yoluyla gelirken Beyrut’a gelince Fatma Hanım kötüleşir ve orada ölür. Hâmid, her gün Fatma Hanım’ın mezarını ziyaret eder; geceleri de bir bodrum katında meşhur şiiri Makber’i yazar.
Eyvah! Ne yer ne yar kaldı
Gönlüm dolu ah u zar kaldı
Şimdi buradaydı gitti elden
Gitti ebede, gelip ezelden
Ben gittim, o hak-sar kaldı
Bir guşede tarumar kaldı
Baki o enis-i dilden eyvah
Beyrut’ta bir mezar kaldı.
Bildir bana nerde, nerde Yarab?
Kim attı beni bu derde Yarab?
Nerde arayayım o dil rübayı
Kimden sorayım bi-nevayı?
Derler ki unut o aşnayı
Gitti tutarak reh-i bekayı
Sığsın mı hayale bu hakikat?
Görsün mü gözüm bu macerayı?
Sür’atle nasıl da değişti halim
Almaz bunu havsalam, hayalim
Çık Fatıma! Lahdden kıyam et
Yadımdaki haline devam et
Ketmetme bu razı, söyle bir söz
Ben isterim, ah, öyle bir söz
Güller gibi meyl-i ibtisam et
Dağ-ı dile çare bul, meram et
Bir tatlı bakışla, bir gülüşle
Eyyamı hayatımı temam et
Makber mi nedir şu gördüğüm yer?
Ya böyle reva mı ey cay-ı dilber?
Romanlarda verem
Thomas Mann’ın Büyülü Dağ adlı romanında Hamburglu genç gemi mühendisi Hans Castrop, üç haftalığına kuzenini ziyarete gittiği bir İsviçre sanatoryumunda kendisinin de tedaviye ihtiyacı olduğunu sevinerek öğrenerek 7 yıl kalır. Bu süre içinde doktorlar ve hastaların dünyasını yaşayarak tanır. Thomas Mann, aslında kendi deneyimini anlattığı bu eserinde, roman sanatının bütün inceliklerini kullanmış ve ironik üslubu ile hastalığı hakkında hiç bilgi vermemiştir. Erich Maria Remarque, Üç Yoldaş (Drei Kameraden) adlı sinemaya da uyarlanan eserinde; üç arkadaştan Pat’ın vereme yakalanışını ve İsviçre’de sanatoryumda yatışını, politik anlatımla ve şiirsel dille kaleme almıştır.
Yaşar Kemal’in Hüyükteki Nar Ağacı romanında; Memet ve arkadaşları verem salgını olduğunu bile bile, ölmeyi göze alarak para kazanmak için Çukurova’ya gitmekte diretmeleri anlatılır. Romanda yoksulluğa vurgu yapılarak “Ölüm yokluktan iyi. Sıtma yokluktan iyi. Verem yokluktan iyi.” şeklinde bir replik yer almaktadır.
Alexandre Dumas-Fils’in gençliğinde yaşadığı bir aşk hikâyesinden esinlenerek 1848’de yazdığı Kamelyalı Kadın romanında, gerçek aşkın peşine düşen veremli bir fahişe olan Marguerite Gautier’nin yaşadığı dramı anlatılıyor. Marguerite, Armand Duval’e âşık olduktan sonra fahişelik yaşamına son veriyor ve güzel bir gelecek düşlüyor. Ancak baba George Duval bu beraberliğe izin vermiyor. Veremli ve mağrur Marguerite, sevgilisinden ayrılıyor ama kısa bir süre sonra hayata veda ediyor.
Verem, 100 yılı aşkın bir süre, ölüme anlam katmanın yollarından biri sayılmıştı. Nitekim XIX. yüzyıl edebiyatı özellikle genç insanların veremden korkup ürkmediği, ölümü huzur içinde karşılayan tiplerle doludur. Dostoyevski’nin Suç ve Ceza’sındaki Katerina Ivanovna, Victor Hugo’nun Sefiller’inde romanın önemli karakterlerinden Fantin, Harriet Beecher Stowe’un ünlü romanı Tom Amca’nın Kulubesi’ndeki küçük Eva, Charles Dickens’ın Nicholas Nickleby’sindeki Smike veya yine Dickens’ın romanı Dombey ve Oğlu’ndaki oğul Paul gibi.
Sinemada verem
Yeşilçam’ın siyah-beyazlı günlerinden bu güne, filmlere en çok konu olan hastalıktır verem. Melek Özman’ın yönettiği ‘70 80 90, Masum, Küstah, Fettan’ isimli belgesel filmde; “Yeşilçam filmlerinde hanımefendiler genelde iftiraya maruz kalıyor, elleriyle yüzlerini kapatıp hıçkırıklar içerisinde ağlarken evden kovuluyor. Masum oldukları ortaya çıkana kadar da ya verem oluyor ya da ölüyorlar.” denmektedir.
Bahsi geçen filmlerden en meşhuru, başrolünde Sadri Alışık’ın yer aldığı ve tüm kopyalarının bir yangında yok olması nedeniyle günümüze hiçbir kopyası ulaşmamış olan 1959 yapımı Metin Erksan imzalı Hicran Yarası adlı filmdir. Filmde iki arkadaşıyla bir gecekonduda yaşayan sokak şarkıcısı Ali ve sevdiği kız, evlenmeye karar verirler. Ancak Ali’yi seven ve kendisini meşhur edeceğini söyleyen zengin bir dul, Ali’nin kendisiyle ilgilenmemesi üzerine intihar eder. Ali, katil olarak tutuklanır. Sevdiği kız ise maddi zorluklar nedeniyle mahallenin kasabıyla evlenir. Kadın, verem olduğu için kasap kocasından boşanır ve denize atlayarak intihara teşebbüs eder ancak çevredekilerce kurtarılarak Heybeliada’da sanatoryuma yatırılır. Suçsuz olduğu anlaşılan Ali de tahliye olur. Arkadaşları ile İstanbul’u karış karış arayarak kadını bulurlar ve iki sevgili birbirine kavuşur…
Filiz Akın ve Kartal Tibet’in başrollerini paylaştıkları 1970 yapımı Beyaz Güller filminde de birbirini seven ama kızın babası razı olmadığı için kaçan iki genç, bir köye sığınırlar. Kızın ailesi kızlarını almak için köye gelirlerse de köylüler onları köye sokmazlar. Genç kız veremdir. Çam havası olan bir yere gitmeleri önerilirse de köyden dışarı çıkmaları halinde babasının adamları tarafından sevdiğinin öldürüleceğini bilen kız köyde kalmayı ister ve çamı köye getirmesini söyler. Genç adam uzaklardan bir çam bulur ama çam orada tutmaz ve kız veremden ölür.
Bir başka filmde ise (Boş Çerçeve) erkek veremdir ve sevgilisinden saklar. Kıza onu sevmediğini söyler ve uzaklaşır. Hasta olduğunu ve bu yüzden öyle söylediğini sonradan öğrenen kız, onu aramaya gider ama bulduğunda ölmüştür. Kız da orada intihar eder…
Yakın dönemde de verem konusunu işleyen filmler yapılmış ve halen yapılmaya devam etmektedir. Özcan Alper’in yönettiği Sonbahar filminde Yusuf, 1997’de, 22 yaşında girdiği cezaevinden 10 yıl sonra çıkıp köyüne gelir. Aslında iki yıl daha yatması gerekirken geçirdiği ağır hastalık yüzünden çok az ömrünün kaldığının anlaşılması üzerine serbest bırakılır. Yakalandığı verem hastalığı akciğerlerini iyice zayıflatmıştır. Bir de F Tipi hapishane sistemine karşı yapılan ölüm orucu eylemlerine katılması, sağlığını iyice kötüleştirmiştir. Doktor durumunu kendisine açıklayıp yazdığı raporla bırakılmasını sağlar. Yusuf’u, cezaevinden çıkıp geldiği köyünde bir tek yaşlı ve hasta annesi beklemektedir. Annesi ağır hastadır. Artık tek düşüncesi, huzur içinde ölmeden önce Yusuf’u evlendirmektir. Yusuf birkaç ay sonra öleceğini kimseye söyleyemez. Bir gece karşısına meyhanede konsomatris olarak çalışan Gürcü kızı Elka çıkar. Kısa bir süre sonra da birbirlerine aşık olurlar. Son birkaç ayını yaşamakta olan Yusuf için bu aşk, melankolisini arttıran umutsuz bir durumdur. Sonbaharın kendini yavaş yavaş kışa teslim ettiği bir gecede, Yusuf annesinin kendisi için çalma teklifini geri çeviremez ve yıllar sonra bir enstrüman yeniden hayat bulurken, o bütün vadinin bembeyaz bir kefene büründüğü gün toprağa verilir. Tulumun sesi bir annenin oğluna yaktığı ağıda eşlik eder. 6 Haziran 2008tarihinde 15. Altın Koza Film Festivali kapsamında ilk kez izleyici karşısına çıkan film, Ulusal Uzun Metrajlı Film Yarışması bölümünde En İyi Film seçilmiştir.
II. Dünya Savaşı döneminde Zonguldak’ta yaşayan ve genç yaşta veremden ölen şairler Rüştü Onur ve Muzaffer Tayyip Uslu’nun yaşam öykülerinin anlatıldığı, başrollerini Kıvanç Tatlıtuğ ve Mert Fırat’ın paylaştığıKelebeğin Rüyası filmi geçtiğimiz aylarda sinemalarda oynadı. Yılmaz Erdoğan, yönetmenliğin yanı sıra filmde oyunculuk da yapıyor. Erdoğan’ın filmde canlandırdığı karakter, o dönemde şairlerin Mehmet Çelikel Lisesi’nde edebiyat öğretmeni olan Behçet Necatigil’dir.
Veremin sonucu her zaman kötü olmayabiliyor. Örneğin yönetmenliğini Ben Sombogaart’ın yaptığı, Tessa de Loo’nun yazdığı aynı adlı epik romandan uyarlanan İkiz Kız Kardeşler (Twin Sisters) filmi, 1925 Köln’ünü konu alır. Filmde anne-babalarının kaybıyla ortada kalan ikiz kız kardeşlerden veremli olanı, hali vakti yerinde, kültürlü Hollanda’da yaşayan bir akraba himayesine alırken; sağlıklı olanı bir Alman çiftçi ailesi olan akrabaları çiftlikte çalıştırmak için yanlarına alır. Veremli olan Lotte, özenli bir bakımla sağlığına kavuşup sevgi dolu ortamda her imkâna sahip olarak narin bir şekilde büyütülürken, sağlıklı olan Anna acımasız koşullarda, her türlü işe koşturularak, okula gitmesine bile izin verilmeyerek zorlu bir şekilde yetişir.
Tiyatro ve operada verem
Verdi’nin La Traviata operası 1853 yılında ilk kez Roma’da sahnelerndi. Alexandre Dumas-Fils’in Kamelyalı Kadın romanından uyarlanan opera, gerçek aşkın peşine düşen veremli fahişe Marguerite Gautier’nin yaşadığı dramı konu almaktadır. Operada Marguerite Gautier karakteri Violetta ismiyle canlandırılmaktadır. Violetta son sahnede beyaz bir yatakta kanlar içinde veremden ölür.
Şiirlerde verem
“Veremli şiirler”den ilk akla geleni, Faruk Nafiz Çamlıbel’in Han Duvarları’dır. Buradaki bir hanın duvarına yazılı dörtlükte adı geçen Maraşlı Şeyhoğlu Satılmış’ın derdi veremdir:
Garibim namıma Kerem diyorlar
Aslı’mı el almış haram diyorlar
Hastayım derdime verem diyorlar
Maraşlı Şeyhoğlu Satılmış’ım ben.
Hayatı, Kelebeğin Rüyası adlı filme konu olan ve veremden ölmüş şair Muzaffer Tayyip Uslu da Kan adlı şiirinde şöyle yazar:
Önce öksürüverdim
Öksürüverdim hafiften
Derken ağzımdan kan geldi
Bir ikindi üstü durup dururken
Meseleyi o saat anladım
Anladım ama, iş işten geçmiş ola
Şöyle bir etrafıma baktım
Baktım ki yaşamak güzeldi hala
Mesela gökyüzü
Maviydi alabildiğince
İnsanlar dalıp gitmişti
Kendi âlemine…
Veremi nedeniyle birçok defalar sanatoryumda yatmak zorunda kalan Rıfat Ilgaz, Sanatoryumda bir doktor konferans verdi adını taşıyan şiirini şöyle bitirir:
Sanmayın şifası yok bu hastalığın
Tıbbın elinden ne kurtulur
İniyor ak gömlekli hekim kürsüden
Alkışlanır böyle vadedenler
Biz sadece öksürüyoruz…
Aclan Sayılgan ise Sanatoryum adlı şiirinde şöyle der:
Burada
Her şey
Bir başka
Ağaçların bile
Ateşi 37,6
İsmet Özel Dişlerimiz Arasındaki Ceset başlıklı şiirinde veremi, bir kapitalizm eleştirisi için kullanır:
Saframızla kesemizi birleştiren anatomi bilgisi
Hadım tarih, kundakçı matematik, geri kafalı gramer
Evet, bunlar gizlice örgütlenerek alnımıza
Verem Olmak Üretimi Düşürür ibaresini çizer
Özel, gene Münacaat’ında “Ölmedim, bir gençlik ölümü saklı kaldı bende” diyerek genç ölümlerinden bahseder.
Şarkı ve türkülerde verem
Türkülerde genellikle aşığına erişemeyen gençlerin derdinden verem oluşu anlatılır. İçinde verem sözü geçmese de hikâyesinde veremli bir genç olan içli bir Yozgat türküsü vardır. Bir genç askerde verem olur ve hava değişimi için memleketine, yani Yozgat Akdağmadeni’ne gönderilir. Hasta çocuk, beşik kertmesi olan kızı deliler gibi sevmekte, ancak ailesi, kızlarını bu gence göstermek istememektedirler. Hasta genç tedavi için İstanbul’a gönderilir ve bir sanatoryuma yatırılır. Penceresinden gördüğü bir incir ağacından aldığı ilhamla bu türküyü yakar. Genç asker, veremden ölür ve cenazesi de İstanbul’da kalır.
Hastane önünde incir ağacı
Doktor bulamadı bana ilacı
Baştabip geliyor zehirden acı
Garip kaldım yüreğime dert oldu
Mezarımı kazın bayıra düze
Benden selam söyleyin sevdiğim kıza
Başına koysun, karalar bağlasın
Gurbet elde kaldım diye ağlasın…
Tenekeci Mahmut (Güzelgöz) Usta’nın derlediği Urfa türküsü, Hayatları Değirmi (Aman Eşref) her ne kadar zengin bir ailenin kızı ile fakir Eşref’in kaçmaya kalkmaları üzerine kızın ağabeyleri tarafından vurularak öldürülmelerini konu alsa da içinde “seni sevdim seveli oldum yürek veremi” denerek sevdadan verem olduğu da anlaşılmaktadır.
Hayatları değir mi
Şu gelen yar değil mi
Sakıplardan üç güzel
Biri Eşref değil mi
Aman Eşref canım Eşref
Uykudan uyarttın beni
Kana boyattın beni
Gelemi yar gelemi
Yar yanıma gelemi
Seni sevdim seveli
Oldum yürek veremi
Aman Eşref canım Eşref
Uykudan uyarttın beni
Kana boyattın beni
Hayatlarında durdum
Aradım yari buldum
Eğildim ki öpeyim
Yari uykuda buldum
Bir Gaziantep türküsünde ise Ermeni kızına aşık olan genç, hem aşkından verem olmuştur ve hem de sevdiğine kavuşamamıştır.
Bahçelerde mor meni
Verem ettin sen beni
Ya sen İslam ol Ahcik
Ya ben olam Ermeni…
Ben sana yandım gelin
Yanağı allı gelin
Gaziantep yolunda
Öldürdün beni gelin
Bahçelerde meleme
Yar göğsün düğmeleme
Ölürsem kanlım sensin
Gözlerin sürmeleme
Bahçelerde saz olur
Gül açılır yaz olur
Ben yarime gül demem
Gülün ömrü az olur
Ben sana yandım gelin
Yanağı allı gelin
Gaziantep yolunda
Öldürdün beni gelin
Aşkına karşılık alamadığı sevgilisi ellerle gezen ve bu yüzden verem olan bir gencin türküsü de vardır:
Et aldım direminen (Beri bak yavrum beri bak)
Öldürdün verem inen (Dön biraz da bana bak)
Nasıl verem olmayım (Beri bak yavrum beri bak)
Gezersin ellerinen (Dön biraz da bana bak)
Kaşların ince mince (Beri bak yavrum beri bak)
Ölürüm görmeyince (Dön biraz da bana bak)
Seni bana vermezler (Beri bak yavrum beri bak)
Düşmanlar ölmeyince (Dön biraz da bana bak)
Merhum Neşet Ertaş da Aradım Derdime Çare adlı türküsünde aşk yüzünden genç yaşında vereme tutulduğunu anlatır:
Aradım derdime çare mi buldun
Bu sevda elinden sararıp soldum
Sefil Mecnun gibi Leyla’dan oldum
Derdimi ellere diye mi bildim
Ağladı gözlerim güle mi bildim
Tutuldum vereme bu genç yaşımda
Zalım kader gezerimiş peşimde
Dertli diye ayırdılar eşimden
Almayın yarimi diye mi bildim
Ağladı gözlerim güle mi bildim
Yine Neşet Ertaş Usta Anam Aplar Baş Ucumda türküsünde “Bu dert beni yiye yiye bitirir” derken veremi tarif eder:
Anam ağlar başucumda oturur
Derdim elli iken yüze yetirir
Bu dert beni yiye yiye bitirir
El Çek tabip el çek benim yaramdan
Ölürüm gurtulmam ben bu yaramdan
Ali Aksoy’un Verem Eyler başlıklı türküsü de yârin verem ettiğinden dert yanar.
Uzaklarda ne işlerin var
Kolay dolmaz bil ki yerin yar
Senden ayrılık zulüm olsa da
Yeter senin gülüşlerin yar
Mavi reyhan gülüşü güzel
Sarmaşıklar sarışı güzel
Sanki yeni oğmuşum gibi
Yüreğimin vuruşu güzel
Yârim kaşlarını kalem eyler
Yazar hayatımı elem eyler
Hele öfkelenip kızmayadursun
Delirtir, çıldırtır, verem eyler
Hele ceylan bakışlı güzel
Mor menekşe kokulu güzel
Gece rengi saçlarına
Papatyalar takışlı güzel
Hemen küser darılır yar
Her sözümden kırılır yar
Neyledim de gittin ellere
Şimdi elden sorulur yar
Cevdet Bağca’nın Verem Olsam türküsünde de yine aşk derdiyle verem olmaktan bahsedilir:
Derdinden verem olsam
Tutuşsam kerem olsam
Sürmem seni tenime
Yarama merhem olsan
Kurumuş yaprak olsam
Bi çorak toprak olsam
İçmem bir yudum senden
Kerbelâ’da su olsan
Malatya’nın Akçadağ’a bağlı Ören Kasabasında genç yaşta veremden ölen gelin için söylenen Örenli Gelin Ağıdı ise şöyledir:
Akçadağ Köyüne Ören diyorlar
Senin bu derdine verem diyorlar
Örenli gelin, veremli gelin
Ören’e vardım da örene benzer
Yıkılmış evleri de virana benzer
Ören’li gelin, veremli gelin
Bir de çokça versiyonu bulunan, başında kısa aralıklarla öksürük efekti gelen Veremli Kız türküleri vardır:
On beş yaşında bir melek
Veremli bir sarı çiçek
Geldi anlattı derdini
Yüreğim hep yanık yanık
Her gün doktor gelir gider
Herkes onu merak eder
Gelme doktor gelme doktor
Bu derdime çare yoktur
Doktor der ki veremli kız
Yaprak dökümünü bekler
İğne iplik verin bana
Çıkayım şu ağaçlara
Siz de yardım edin bana
Dikelim şu yaprakları
İğne iplik bulamadım
Ben gençliğime doyamadım
Annem ağlar için için
Ben bilirim kimin için
Ko ağlasın annem babam
Şu benim gençliğim için
Pencerede yeşil perde
Nasıl düştüm ben bu derde
Ben bu dertten ölür isem
Nasıl yatarım kara yerde
Pencereden kar geliyor
Yorgan döşek dar geliyor
Açtım yorganı baktım
Veremli kız can veriyor
Müdür Beyin Yeşil Kürkü diye başlayan Tokat türküsü ile Ne Durursun Oralarda diye başlayan Ordu türküsündeki ortak nakaratta da “Verem oldum ölüyorum” denmektedir.
Yanma da güzelim yanıyom ben
Mendilli salla geliyom ben
Bir güzelin uğruna da (yoluna da)
Verem de oldum ölüyom ben
Ahmet Kaya’nın yorumladığı Ataol Behramoğlu’nun Bu dert beni verem eder şiiri de vardır:
Eğri büğrü bakar oldum
Şaşkın oldum, sakar oldum
İkide bir yüreğimi dağa taşa diker oldum
Şunca yıldır karanlıkta göz kırpmaktan bıkar oldum
Benim annem şeker annem gençlik elden gitti gider
Gece gündüz dolaşırım tenhalarda menhalarda
Benim annem güzel annem beni beni beni koyver
Sağ yanımda bir sızı var sol yanımda dağlar duman
Altı patlar, altı patlak bu dert beni bu dert beni verem eder
Dama çıktım damdan düştüm
Kılıç kestim rakı içtim
Şahin oldum, keloğlanın külahını kaptım kaçtım
Yare ağlar, güler uçtum
Yarı yolda yorgun düştüm
Benim annem kadın annem bu nasıl iş bana de hele
Gece gündüz düşünürüm tenhalarda menhalarda
Aman annem güzel annem beni beni beni koyver
Sağ yanımda bir sızı var sol yanımda yandım allah
Altı patlar altı patlak bu dert beni bu dert beni adam eder
Güftesi Necdet Rüştü Efe’ye ait bir Sadettin Kaynak şarkısı, Batan gün kana benziyor’da aşıkların verem olacağı söylenmektedir:
Batan gün kana benziyor
Yaralı cana benziyor
Ah ediyor bir gül için
Şu bülbül bana benziyor
Vah benim garip gönlüm
Gece kapladı her yeri
Keder sardı dereleri
Düşman değil sevda açtı
Bağrımdaki yareleri
Vah benim garip gönlüm
Rahatça bir dem olaydı
Yarama merhem olaydı
Kurtulurdu daha çabuk
Aşıklar verem olaydı
Vah benim garip gönlüm
Söz ve müziği Ali Kızıltuğ’a ait Sabahat Akkiraz’ın seslendirdiği Değirmen (Yar orada kanser oldu ben burada verem) türküsünde de kanser ve verem birlikte anılır:
Değirmenim terse döndü bu sene
Bulgura mı yanam ben una mı yanam
Yar orada kanser oldu ben burada verem
Ben bana mı yanam ona mı yanam
Sadık yarim deyip beni aldattın
Gözlerimden kanlı yaşlar çağlattın
kendine kar yağdı bana dolular attın
Ben bana mı yanam ona mı yanam
Kızıltuğum dert bürüdü sinemi
Çekmeyen anlamaz kardeş ölem mi
Kendi Aslı’yı geçti ben de Kerem’i
Ben bana mı yanam ona mı yanam
Kaynaklar
Ahmet Rasim Küçükusta, Çare Bulunmaz Bilirim Yareme, Yayın tarihi: 20 Ocak 2010, http://www.ahmetrasimkucukusta.com/2010/01/20/yazilar/tip-yazilari/tuberkuloz/care-bulunmaz-bilirim-yareme/ (Erişim tarihi: 22.12.2012)
Faik Çelik, Verem ve Edebiyat, http://www.mevsimsiz.net/Yazdir/4820/ (Erişim tarihi: 22.12.2012)
http://www.beyazperde.com/filmler/film-207945/ (Erişim tarihi: 22.12.2012)
http://www.posta.com.tr/PostaKarnaval/YazarHaberDetay/Guzel-oldugunuz-kadar-kustahsiniz-da—.htm?ArticleID=61199 (Erişim tarihi: 22.12.2012)
http://tr.wikipedia.org/wiki/Verem_vakalar%C4%B1n%C4%B1n_listesi (Erişim tarihi: 22.12.2012)
Salih Turan, Abuzer Akbıyık, Osman Güzelgöz, Şarkılarda Sağlık & Sağlıkla İlgili Şarkılar, T.C. Sağlık Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2011
Sait Eğrilmez, Salih Turan, Osman Güzelgöz, Türkülerde Hekimlik & Sağlıkla İlgili Türküler, T.C. Sağlık Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2010
Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü Dergisi, Aralık-Ocak-Şubat 2013-2014 tarihli, 29. sayı, s: 98-103. sayfalardan alıntılanmıştır.